Аҧсны Аҳәынҭқарра ашәҟәыҩҩцәа Реидгыла асаит
АҦС РУС

"Амилаҭ хәыҷы алитература ду рымазар ауеит. Сара уи агәра згоит".

Д. И. Гәлиа

Аҧсны Аҳәынҭқарра ашәҟәыҩҩцәа Реидгыла

Аҧсны Аҳәынҭқарра

ашәҟәыҩҩцәа Реидгыла

Џьопуа Рушьни Кәыкәиа-иҧа



Џьопуа Рушьни Кәыкәиа-иҧа (25.02.1934, Аҧсны, Очамчыра араион Ҷлоу ақыҭа – 09.01.2016) – аҧсуа поет, апрозаик, адраматург, атеатр актиор. Аҧсни, Қырҭтәылеи, Адыгатәылеи зҽаҧсазтәыз артист, Аҧсны жәлар рартист. Ианашьоуп «Ахьӡ-Аҧша» аорден ахҧатәи аҩаӡара. СССР-и Аҧсни рышәҟәыҩҩцәа Реидгылақәа рлахәыла, ашьҭахь – Аҧсны ашәҟәыҩҩцәа Рассоциациа алахәыла (2003). Дыҩуан аҧсышәала.

Ԥшьышықәса Аимара аҳаблан даҧхьеит, ароуп қырҭшәала аҵара ахьихьӡазгьы. Ашьҭахь Ҷлоутәи ашкол ахь диасит. Араҟа раҧхьаӡа акәны Ӡ. Дарсалиа ипиеса «Ажәытәра иагаз» аҿы Мизан ироль дыхәмарит ашкол аспектакль аҟны. Уи нахыс аҵара иҵон Кәачаратәи, Тамшьтәи ашколқәа рҟны, аха иҩызцәа гәыҧҩыки иареи ашкол иҭырцеит ақырҭшәа ахьырзымдыруаз азы. Ега ус акәзаргьы, иҵара иациҵеи Мықәтәи ашкол аҟны. Уантә ауп аррамаҵура ашҟа ишиҧхьазгьы. Аррамаҵура анихига, ҩаҧхьа Мықәтәи ашкол ахь дхынҳәит, усҟан аҵара аурысшәахь ииаргахьан. Аха аҧсуа школқәа еиҭашьақәдмыргылацызт.

1961 шықәсазы Қарҭтәи Аҳәынҭқарратә театртә институт актиортә факультет далганы, аҵара ицызҵоз егьырҭ аҧсуа ҭыҧҳацәеи арҧарцәеи дрыцны дхынҳәуеит Аҧсныҟа. Иҩызцәагьы иаргьы алаҵан Аҟәатәи Аҳәынҭқарратә драматә театр – аҧсуа труппа. Адырҩашықәсан, ари атеатр асцена аҟны иқәыргылан, ҳмилаҭтә литература ашьаҭаркҩы Дырмит Гәлиа идрама «Анаурқәа» иалхыз аспектакль. Уи ақәыргыламҭа аҟны арольқәа нарыгӡон, иара дназлаз, апрофессионалтә зыҟаҵара рыманы змилаҭтә театр аколлектив иаланагалаз актиорцәа ҿарацәа. Аспектакль ықәиргылеит, дара зылгаз аинститут арежиссиортә факультет ибзиаӡаны иалгаз, абаҩхатәреи азыҟаҵара дуи змаз аҧсуа ҧҳәызба Нели Ешба. Уи, - лара лзгьы актиорцәа ҿарацәа рзгьы дипломтә усумҭан. Амилаҭтә культура аизҳараҟны, амилаҭтә тетртә ҟазараҿы хәарҭара ду шалаз еилызкаауаз, уи иазҿлымҳаз жәлар рҵеицәа зегьы, аҵак ду змоу хҭыск акәны иахәаҧшуан, ргәы хыҭ-хыҭуа иазыҧшын аспектакль ацәырҵра. Иааит уи амшгьы. Ахәаҧшцәа агәра ргеит, атеатр аколлектив ишалагылаз абаҩхатәреи азыҟаҵареи змаз, рмилаҭтә театр аҧеиҧш зырҧшӡашаз аҿар: жәаҩык ирзынаҧшуаз актиорцәа, арежиссиор. Ари хҭыс дуун амилаҭ зегьы рзы.

Абри аспектакль аҟны Р.Џьопуа инеигӡон Луман ироль, иагьилшеит ҟазарыла уи ихаҿсахьа аарҧшра. Абри аусумҭа ала иалагеит актиор иҟазаратә мҩа. Ҩынҩажәеижәаба шықәса инареиҳаны ҳаҧсуа культуратә хәышҭаара ду амаҵ азиуан: актиорк иаҳасабалагьы, атеатр арепертуар шьақәзыргыло ируаӡәку – алитературатә хәҭа аиҳабы иаҳасабалагьы. Арҭ ашықәсқәа ирылагӡаны, зымаҵ иуаз атеатр асцена аҟны иаҧиҵеит хыҧхьаӡарала имаҷым, зсахьаркыра ҳаракыз ахаҿсахьа шьахәқәа. Иахаану иахьагьы иргәалашәоит, уи инаигӡаз арольқәа: Кассио («Отелло» - У.Шекспир), Аимхаа («Амра хара ашәахәақәа» - Е.Сымсым), Омар («Ахра ашәа» - Б.Шьынқәба), Ҟазылбақь («Сеидыҟ» - С.Ҷанба), Ражьден («Ашәа аҧҵара мариам» - Н.Ҭарба), Асас («Аламыс» - А.Мықәба), Баҭал («Аҳ-Леон» - А.Агрба), Цицерон («Иули Цезар» - У.Шекспир).  Акинофильм «Хҭарҧа шкәакәа» аҟны ҟазарыла инаигӡеит, аҭауад Наҳарбеи ироль.

Раҧхьатәи ипиеса «Адиректор иҧҳа» иҩит Мықә ашкол данҭаз. Акьыҧхь аҟны дцәырҵит 1953 ш. инаркны. Иҩымҭақәа рнылон ажурналқәа «Алашара», «Аҟәа-Сухум», агазеҭқәа «Аҧсны ҟаҧшь», «Еҵәаџьаа» уҳәа. Иажәеинраалақәа рыхәҭак агәылоуп «Аҧсуа поезиа антологиа. ХХ ашә.» (Аҟәа-Москва, 2001; аиҭаҭыжьымҭа – 2009).

Атеатртә ҟазара амаӡақәа бзианы издыруаз Р.Џьопуа акырӡа дазааҧсеит аҧсуа милаҭтә драматургиа аҿиара. Еиуеиҧшым аамҭақәа рзы Аҧсуа театр асцена аҟны иқәдыргылахьан уи иҩымҭақәа ирылхны аспектакльқәа: «Ашьшьара», «Ажәеиҧшьаа рҭыҧҳа», «Ашьаҿақәа», «Хьымкәараса», «Абна аҟны ахынҭаҩынҭарақәа», «Ашәалҟьамра». Арҭ зегьы, раамҭазы зҿахәы зҳәаз қәыргыламҭақәан.

Р.Џьопуа ақәҿиарақәа иман прозаикк иаҳасабалагьы. Иаҧиҵахьан: ажәабжьқәа, аповестқәа, ароманқәа: «Ацқьа Елана», «Ахымҩас». 2011ш. иҭыҵит, иҩымҭақәа реизга 3-томкны. Луначарски ихьӡ зхыз Москватәи Аҳәынҭқарратә театртә институт аҟны  иреиҳаӡоу адраматургиатә курсқәа дырхысхьан.

Авторс дрымоуп жәаба инареиҳаны апоезиатәи, апрозатәи, адраматургиатәи ҩымҭақәа еидызкыло ашәҟәқәа.

Аҭыжьымҭақәа: аҧсышәала: Адгьыл агәеисыбжь. Апиесақәа. Аҟәа, 1964; Адгьыли аҧсҭазаареи. Ажәеинраалақәа. Аҟәа, 1969; Ӡыӡлан ­ӡаҳкәажә. Алакә ­пиеса. Аҟәа, 1971; Ихәу асаркьал. Апиесақәа. – Аҟәа, 1976; Аџьынџь. Ажәабжьқәеи апиесақәеи. Аҟәа, 1980; Ажәҵыс шкәакәа. Ажәеинраалақәа. Аҟәа, 1982; Аӷба шкәакәа аҧырсал. Апиесақәа. Аҟәа, 1984; Аиааира. Ажәабжьқәа. Аҟәа, 1986; Ахымҩас. Ароман. Аҟәа, 1990; Ацқьа Елана. Аповест. Аҟәа, 1997; Амацәысеимҟьара. Аповест. Аҟәа, 2000; Ахьышьҭрахь. Аповест. Аҟәа, 2003; Анан лыҵәаарҭа. Аҭоурыхтә повест. Аҟәа, 2005; Ашәахәа сықәланы. Ажәеинраалақәа. Аҟәа, 2005; Ашьакәарсҭа. Ажәеинраалақәа. Ҭырқәтәылатәи ацикл. Аҟәа, 2006; Иҳамбо аеҵәа аҵаҟа. Аҭоурыхтә роман. Аҟәа,  2008; Иҩымҭақәа. Х­-томкны. 2010; 2011; 2012; Аҧарда ашьҭахь. Атеатртә роман. Аҟәа, 2013.