Аҧсны Аҳәынҭқарра ашәҟәыҩҩцәа Реидгыла асаит
АҦС РУС

"Амилаҭ хәыҷы алитература ду рымазар ауеит. Сара уи агәра згоит".

Д. И. Гәлиа

Аҧсны Аҳәынҭқарра ашәҟәыҩҩцәа Реидгыла

Аҧсны Аҳәынҭқарра

ашәҟәыҩҩцәа Реидгыла

Гәлиа Дырмит Иосиф-иҧа



Гәлиа Дырмит Иосиф-иҧа (21.02.1874, Аҧсны, Уарча ақыҭа – 07.04.1960) – аҧсуа литература ашьаҭаркҩы, арккаҩы, апоет, апрозаик, аҭоурыхҭҵааҩ, аетнограф, афольклорист, алингвист. Аҧсны ашәыҟәыҩҩцәа Рассоциациа алахәыла (1928), Аҧсны ашәҟәыҩҩцәа Реидгылеи СССР ашәҟәыҩҩцәа Реидгылеи рлахәыла (1934). Аҧсны жәлар рпоет (1937), Асоциалисттә Џьа Афырхаҵа (1929). Ианашьан Ленин иорден (1949). Дыҩуан аҧсышәалеи (асахьаркыратә ҩымҭақәеи астатиақәеи) урысшәалеи (астатиақәеи аҭҵаамҭақәеи).

Аурыс-аҭырқәа еибашьраан (1877-1878) Урыс (Иасыф) Гәлиа иҭаацәа ахган Ҭырқәтәылаҟа (1877), аха хара имгакәа, 1878 ш. маӡала Аҧсныҟа ахынҳәра илиршоит. Аҭаацәа рҭыӡҭыҧ ылырхит Аӡҩыбжьа ақыҭан, избанзар уаанӡатәи рынхарҭахь ахынҳәра азин ирымҭеит. Аҧхьареи аҩреи иҵеит ақыҭа апап иҟны, 8-10 шықәса анихыҵуаз Аҟәатәи ашьхаруаа ршкол-пансионат (интернат) далгеит (1889). 1889 ш. Гори (Қырҭтәыла) ақалақь аҟны Аахыҵ-Кавказтәи арҵаҩратә семинариа даанахәоит, аха ҧшьымз рҟынӡа ааҵуаны ашыӡ чмазара ихьит, убри аҟнытә Аҧсныҟа дхынҳәыр акәхеит. 1891 ш. ианвар азы иан дыҧсит, 1893 ш. акәзар - иаб, 1894 ш. - ианду. Абас еиҧш атрагедиатә хҭысқәа рышьҭахь иҵара изацымҵеит. 1890-1891 шш. рзы рҵаҩыс аус иуан Екатериновка ақыҭан (Аҟәа азааигәара), аурыс бызшәа дирҵон . Аҟәатәи аокруг Очамчыратәи аучасткаҿы акраамҭа еиҭагаҩыс дыҟан. 1892 ш. Аҟәатәи ашьхаруаа ршкол ахылаҧшҩы (адиректор) К. Д. Маҷавариани дицырхырааны еиқәиршәеит, егьҭижьит «Аҧсуа нбан», аурыс графиака шьаҭас иаманы. Ашьҭахь адинхаҵара иаҵанакуаз алитература аҧсшәахь аиҭагаразы Акомиссиа аусура далахәын. Уи еиҿкаан Аҟәатәи аепархиа аҟны. Адоуҳатә литература еиҭеигон, аус иуан ақыҭа рҵаҩыс. Жәлар ршкол арҵаҩы ҳәа ашәҟәы аниоу, аус иуан Кәтолтәи (1904-1905), Кындыӷтәи ( 1905-1908), Тамшьтәи (1908-1912) ақыҭа школқәа рҟны.

1910-тәи ашықәсқәеи 1920-тәи ашықәсқәа ралагамҭеи рзы Д. Гәлиа ирҵаҩратә усура иациҵоит: рҵаҩыс аус иуеит Аҟәатәи аҳәса ргимназиеи, Аҟәатәи ашьхаруаа ршколи (1912), Аҟәатәи ареалтә ҵараиурҭеи (1914), Аҟәатәи арҵаҩратә семинариеи (1915-1921) рҟны. Асеминариаҿы Д. Гәлиа екстерно ҳасабла аҧышәарақәа аниҭи азин иоуит азеиҧш бжьаратә ҵараиурҭақәа рҟны арҵаҩратә усуразы. 1917 шықәсазтәи Октиабртәи ареволиуциа ашьҭахь Аҧсны Жәлар Рсовет далан. (Гәлиа Д. И. Аҧсны Жәлар, Рсовет (Аҧсны. 1920. №36(74), октиабр 8). 1919 ш. Д. Гәлиа дыҟан иара убас Аҧсуа Милаҭтә Совет аизара ду аиҿкааразы Акомиссиа ахантәаҩыс, аха уи Асовет аҧҵара залыршамхеит.

Аҟәатәи арҵаҩратә семинариаҿы Д. Гәлиа адраматә кружок еиҿикааит, уи иалахәын иҵаҩцәа: М. Аҳашба, И. Коӷониа, Ӡ. Дарсалиа, И. Папасқьыр уҳәа егьырҭгьы; аҧшьгаҩыс даман анапылаҩыратә журнал «Ашарҧы-еҵәа», Аҟәатәи арҵаҩратә семинариа алшарақәа рыла. 1921 ш. апрель инаркны Аҧсны ареволиуциатә комитет аҧсуаа аҵара дырҵаразы жәлар рҵара аҟәша напхгара аиҭон. Абри ашықәс август нахыс Аҧсны аҵара Жәлар ркомиссариат амилаҭқәа рыҟәша аҧсуа секциа деиҳабын. Атеатртә гәыҧ еиҿикааит, уи Аҧсны ақыҭақәа рҟны иқәгылон. 1924-1926 шш. раан Қарҭтәи аҳәынҭқарратә университет аҟны аҧсуа бызшәеи Аҧсны аҭоурыхи ркурс иазкны алекциақәа дрыҧхьон. 1927 ш. инаркны хадара азиуан 1925 ш. Н. И. Марр иаҧиҵахьаз аҧсуа бызшәеи алитературеи Ракадемиа. 1930 ш. нахыс иҧсҭазаара аҵыхәтәантәи аамҭазынӡа абызшәеи алитературеи Аҧснытәи рыҭҵаарадырратә институт аҭҵаарадырратә усзуҩыс, ашьҭахь – аҭҵаарадырратә усзуҩы еиҳабыс дыҟан. 1937 ш. СССР аҭҵаарадыррақәа Ракадемиа апрезидиум иаднакылаз аӡбамҭала уи ихҵан аетнографиатә (шьҭа - аҭоурыхтә) ҭҵаарадыррақәа ркандидат ҳәа ахьӡ. 1927  ш. – Аҧсны Ацентртә Анагӡаратә Комитет далан. 1938 ш. инаркны – зныкымкәа Аҧсны Иреиҳаӡоу Асовет адепутатс далырххьан, Иреиҳаӡоу Асовет Апрезидиум далан, 1958 ш. акәзар, - СССР Иреиҳаӡоу  Асовет адепутатс далхын.

Иазгәаҭатәуп, Д.  Гәлиа Қырҭтәылатәи ССР Аҧсны имҩаҧнагоз анационалисттә политика шидикылоз, 1931 ш. ССР Аҧсны Қырҭтәылатәи ССР аилазаара ианаларҵа ашьҭахь. Убри шьақәдырӷәӷәоит СССР Иреиҳаӡоу Асовет Апрезидиум Ахантәаҩы К. В. Ворошилови (1954; 1956шш.), КПСС Ацентр Комитет актәи амаӡаныҟәгаҩ Н. С. Хрушьчови (1957) рахь иишьҭыз ашәҟәқәа. Урҭ рҟны иаҳәон Қырҭтәылантә ақырҭқәа хырҵәаны Аҧсныҟа иааганы рнырхара хықәкыс ишамаз иааинырсланы адемографиатә ҭагылазаашьа  аҧсахра, аҧсуа культура ахәаҽра, хықәкыхырхарҭала ажәытәтәи аҧсуа топонимика ақырҭуатәра уҳәа егьырҭгьы (Гәлиа Д. И. Иҩымҭақәа. Ажәеинраалақәа, ажәабжьқәа, афольклортәи аетнографиатәи нҵамҭақәа, аиҭагақәа, астатиақәа, арҵага шәҟәқәа, асалам шәҟәқәа. Аҟәа, 2003. Ад. 420-427). Гәлиа ихаҭа Сталин иаамҭазы, ақырҭуа мчрақәа иаадырҧшыз аҳаҵҳаҵарала «жәлар раӷацәа» рсиа далаҵан. Имаӡоу документк аҟны – 1945 ш. декабр 4 рзы Аҧсны аҳәынҭқарратә шәарҭадара Жәлар ркомиссиа р… (ашьҭахь КГБ) аҩбатәи аҟәша аиҳабы аподполковник Убилава ила, «Антисоветтә, аҳратәра-националисттә дунеихәаҧшра змаз иреиуаны аҧсуа милаҭ рахьтә Аҟәа ақалақь аҿы инхоз Рмеморандум» аҟны Д. Гәлиа дцәырган асовет мчра аӷа, аҳратәра анационалист ҳәа, избанзар иара ихаҭа ишьақәирӷәӷәон Аҧсны ахатә ҭоурых амоуп, аҧсуаа ракәзар, хазы иҟоу жәларуп ҳәа. Абри адокумент аҟны иарбан иара убас Дырмит Иасыф-иҧа иҷкәын – Владимир «Аҧсадгьыл иҭиит, насгьы Германиатәи аҧшыхәра агент ҳәа дыҧхьаӡаны иҧшаара иашьҭоуп ҳәа. Асовет мчра иаҿагылоз рсиа далаҵан иара убас апатриарх аҩбатәи иҷкәын Гьаргь. (Шәахә.: «Абхазскии архив. ХХ век. Вып.. М., 2002. Ад. 26-29).

Д. Гәлиа ибиографиаҿы , аҧсуа культура аҭоурых зегьы аҟны еиҧш, аҭыҧ ҷыда ааннакылоит, раҧхьатәи ихьыҧшым адемократиатә аҧсуа газеҭ «Аҧсны». Ихаҭа аҧшьгаҩыс даман, редактор хадасгьы даиуит, аиҳарааӡак аномерқәа рҟны «Аредактор: Агәыҧ (№26 (54), даҽакала иаагозар, (Аредактор: Агәыҧ) (26 (54) азынӡа), (еиҳа ииашаны -  №26 (64) 1920 ш.), ашьҭахь (№26(64) инаркны) – аредакторс иҟаз ижәла аҵагылоуп - Д. И. Гәлиа. Аредакциа алахәцәа ракәны иҟан Д. И. Гәлиа идагьы – С. И. Ҷанба, Д. И. Аланиа, М. А. Лакрба дыҟазаргьы ауан. Агазеҭ аномерқәа еиҳараӡак еиқәзыршәаз иара иакәын, аамҭа аниауаз С. И. Ҷанба даницхраауазгьы ҟалалон, избанзар уи ауаажәларра-политикатә усура аганахьала деилахан.

Агазеҭ аҭыҵра иалагеит 1919 ш. февраль 27 рзы, иҭыҵуан 1920 ш. март мза азынӡа. Иҭыжьын 85 номер. Иркьыҧхьуан Аҟәа, раҧхьатәи жә-номерк Н. В. Захаров итипографиаҿы, егьырҭ А. М.Заидшер итипографиаҿы. Аҭыжьра ауадаҩрақәа ацын, зус здыруаз аҟазацәа рыҟамзаара аныҧшуан, иҟамызт акорректорцәа, аполиграфиа уҳәа. Агазеҭ еснагь зҩымҭақәа анызҵоз иреиуан Д. И. Гәлиа ихаҭа, иара убас С. И. Ҷанба, М. А. Лакрба, Ш. И. Хокерба, Д. И. Аланиа, Ӡ. Х. Дарсалиа, Д. Т. Маан, М. Л. Аҳашба, И. А. Коӷониа, Н. Чалмаз, Н. С. Патеиҧа, И. А. Аџьынџьал, М. Булиа, Б. Ҷолокәуа, М. Лагәлаа, Ҭ. Аҳашба уҳәа.

Агазеҭ аҟны икьыҧхьуп еиуеиҧшым аҩаӡара иаҵанакуа ажәеинраалақәа шәкы, ҩеижәа инареиҳаны ажәабжьқәа, апиесақәа (С. И. Ҷанба ипиеса «Амҳаџьыр» налаҵаны), ҩеижәа инареиҳаны аиҭагақәа (ажәеинраалақәа, ажәамаанақәа, апиесақәа, ажәабжьқәа уҳәа егьырҭгьы (аурысшәеи ақырҭшәеи рахьтә), ҩеижәихҧа рҟынӡа афольклортә материалқәа (алакәқәа, ашәақәа, жәлар ражәабжьқәа уҳәа), хышәи жәохә статиеи егьырҭ аматериалқәеи.

Д. Гәлиа илитературатә рҿиара ахацыркра апоезиа иадҳәалоуп. Иажәеинраалақәа рҟны ихы иаирхәон жәлар рҿаҧыц поезиа атрадициақәа, асиужетқәеи амотивқәеи рыла мацара акәымкәа, жәлартә жәеинраала аформеи аритмикеи рыла. 1900-тәи ашықәсқәеи 1910-тәи ашықәсқәа ралагамҭеи раан Д. И. Гәлиа иҩит ажәеинраалақәа: «Ааҧын», «Аҳы, сышәҟәы уеиҵамхан…», «Насыҧ имоуп згәы иҭоу зегьы зҳәо…», «Ауаҩы», «Ахшыҩи, адырреи, амчи», «Ажәытәраан», «Москва», «Еиҭеиз ауаҩы иажәа», «Амаҭи, аҵыси, абжи» (афольклортә сиужет ашьаҭала); аҧсуа литератураҿы раҧхьатәи асатиратә  жәеинраалақәа: «Ҩыџьа зцомызт, руаӡәк дрыхьӡомызт», «Хоџьан ду». Асатиратә жәеираалақәа рпоетика аҟны аҭыҧ ҷыда ааннакылоит аирониа, аиумор, убри ала ауаажәларраҿы ицәырҵуа ацәгьарҿиара, ақәӡбара амотив арӷәӷәоит, аӷьычреи, аҧсыцәгьареи, тәым џьала анхареи, аашьареи. Арҭ ашықәсқәа рзы афольклортә сиужетқәа рышьаҭала иҩит раҧхьатәи аҧсуа поемақәа рахь иуҧхьаӡаша ҩ-рҿиамҭак: «Абрыскьыл» (1910), «Ешсоу итапанча» (1910).

Раҧхьатәи иажәеинраалақәа реизга «Ажәеинраалақәеи ахьӡыртәрақәеи» ҭыҵит 1912 ш., ҵабыргыҵәҟьаны, ари аҧсуа литератураҿы раҧхьатәи сахьаркыратә шәҟәын. 1913ш. акәзар, иҭыжьын аҩбатәи ишәҟәы «Арҧызбеи аҧҳәызбеи рысалам шәҟәы». Анаҩстәи ажәашықәсқәа раан апоет иҭижьит шәкы инареиҳаны ажәеинраалақәа, урҭ рахьтә иалукаауа иреиуоуп: «Сбаҳча», «Сыҧсадгьыл», «Тарас дуӡӡа», «Аҽацә», «Ҳара ҳ-Кавказ» уҳәа егьырҭгьы.  1956 ш. иҩит алиро-епикатә поема «Сара схәышҭаара». Ипрозатә рҿиамҭақәа рахьтә иалукаауеит ажәабжь «Атәым жәҩан аҵаҟа» (1918, 1919 ш. агазеҭ «Аҧсны» (№2, 3) ианылеит), иара убас ироман «Камаҷыҷ».

Д. Гәлиа деицырдыруеит еиҭагаҩык иаҳасабалагьы. Аҧсшәахь еиҭеигеит Аевангелие (аиҭагацәа хадацәа дыруаӡәкуп), А. С. Пушкин, М. И. Лермонтов, Т. Г. Шевченко, Н. М. Бараҭашвили, А. Р. Ҵереҭели рырҿиамҭақәа, И. Русҭавели ипоема «Абжьасцәа зтәу».

Ҭоурыхҭҵааҩык, етнографк, лингвистк, рҵаҩык иаҳасабала икьыҧхьит аусумҭақәа жәпакы, урҭ иреиуоуп: «Аҧсны аҭоурых». I атом (Қарҭ, 1925), «Аҧсуаа рҟны ашәарыцара анцәахәи ашәарыцара абызшәеи». (Аҧсны аетнографиа азы). Аҟәа, 1926), «Аҧсуа грамматика азы аматериалқәа (П. К. Услар ишәҟәы «Аҧсуа бызшәа» азы ахарҭәаарақәеи аилыркаарақәеи)» (Аҟәа, 1927); «Алитературеи абызшәаҵареи ртерминологиа (аурыс-аҧсуеи аҧсуа-аурыс бызшәақәеи рыла» (Аҟәа, 1930);  «Иаазыркьаҿу аҧсуа орфографиатә жәар» (Аҟәа, 1932; «Ахатәы бызшәа. Аҩбатәи акласс аҟны дырҵаразы» (Аҟәа, 1933) уҳәа егьырҭгьы. 1920 ш. аҧсышәала иҭижьит раҧхьатәи «Аҧсуа календар».

Д. Гәлиа изыркхьеит аҧсуа поетцәа аӡәырҩы ражәеинраалақәа, иара убас аурыс, ақырҭуа, нхыҵкавказтәи уҳәа егьырҭ ашәҟәыҩҩцәа, иаагозар,  К. Симонов, Р. Гамзатов, К. Кулиев, Г. Табиӡе, Ш. Дадиани уҳәа ражәеинраалақәеи рстатиақәеи.

Аҭыжьымҭақәа: аҧсышәала: Ажәеинраалақәеи ахьӡыртәрақәеи. Қарҭ, 1912; Арҧызбеи аҧҳәызбеи рышәҟәи, даҽа хьӡыртәрақәаки жәеинраалақәаки. Қарҭ, 1913; Ажәеинраалақәеи, ахьӡыртәрақәеи, ашәақәеи. Аҟәа, 1923; Иалкаау иҩымҭақәа. Ажәеинраалақәа, ачастушкақәа, апиесақәа, аиҭагақәа, ажәаҧҟақәа, ацуфарақәа. Аҟәа, 1933; Аҧсуа частушкақәа. Аҟәа, 1934; Ашарҧы-еҵәа. Иалкаау иҩымҭақәа. Аҟәа, 1937; Ажәабжь кьаҿқәа. Аҟәа, 1942; Иҩымҭақәа. Аҟәа, 1947; Иҩымҭақәа. Ԥшь-томкны. Аҟәа, 1956-1962; Алирика. Аҟәа, 1967; Иалкаау. Апоезиа. Апроза. Адраматургиа. Аҟәа, 1973; Ҳара ҳпартиа. Ажәеинраала. Аҟәа, 1973; Атәым жәҩан аҵаҟа. Аҟәа, 1978; Сабдуи ааҧынреи. Ахәыҷқәа рзы ажәеинраалақәа; Иҩымҭақәа реизга: Ф-томкны. Аҟәа, 1981-1986; Иҩымҭақәа. Ажәеинраалақәа, ажәабжьқәа, афольклортәи аетнографиатәы нҵамҭақәа, аиҭагақәа, астатиақәа, арҵагақәа, асалам шәҟәқәа. Аҟәа, 2003 (аматериалқәа рыхәҭак урысшәала иҟоуп); Ажәеинраалақәеи ачастушкақәеи. Аҟәа, 2004; аурысшәахь аиҭагақәа: Избранное. М., 1950; Избранные произведения. М., 1953; Избранные стихи. М., 1954. (Библиотека «Огонек», № 20); Избранное. [Стихи]. Тбилиси, 1957; Избранные произведения. М., 1958; Стихи. М., 1959; Камачич. Роман. М., 1961; Избранное. Сухуми, 1973; Избранное. М., 1974; Стихотворения и поэмы. Л., 1974; Стихотворения и поэмы. Л., 1976; В нашей деревне. Стихи для детей. Сухуми, 1984; Избранное. М., 1986; Стихотворения. М., 1986; егьырҭ абызшәақәа рахь аиҭагақәа: Иалкаау иажәеинраалақәа. Софиа. 1967, болгар бызшәала; Апартиа. Ажәеинраала. Аҟәа, 1973 (аиҭаҭыжьра – Аҟәа, ҩынҩеижәи хҧа бызшәа рыла; Камаҷыҷ. Ароман. Киев, 1979, украин бызшәала; Сара схәышҭаара. Ажәеинраалақәеи апоемеи. Цхинвал, 1988, ауаҧс бызшәала.