Аҧсны Аҳәынҭқарра ашәҟәыҩҩцәа Реидгыла асаит
АҦС РУС

"Амилаҭ хәыҷы алитература ду рымазар ауеит. Сара уи агәра згоит".

Д. И. Гәлиа

Аҧсны Аҳәынҭқарра ашәҟәыҩҩцәа Реидгыла

Аҧсны Аҳәынҭқарра

ашәҟәыҩҩцәа Реидгыла

Искандер Фазиль Абдул-иҧа



Искандер Фазиль Абдул-иҧа (06.03.1929, ССР Аҧсны, Аҟәа – 31.07.2016, Москва ақалақь) апоет, апрозаик, апублицист. Ианашьан СССР Аҳәынҭқарратә премиа (1989, ароман «Сандро из Чегема» азы), Гамбургтәи Пушкинтәи апремиа (1992), Урыстәылатәи Афедерациа Аҳәынҭқарратә премиа (1993), Жәларбжьаратәи апремиа Москва-Пенне (1996), Д.И. Гәлиа ихьӡ зху Аҳәынҭқарратә премиа (1998), иара убас апремиақәа «Болдинтәи ҭагалан», «Триумф» (1998). Урыстәылатәи Афедерациа Апезидент Иусҧҟала хынтәны (1993, 2004, 2009) ианашьан аорден «Аџьынџьтәыла аҿаҧхьа ақәҿиарақәа рзы» 2-тәи, 3-тәи, 4-тәи аҩаӡара. Алитератураҿы илагалазы, насгьы акыршықәсатәи ирҿиаратә усуразы ианашьан Аҧсны аҳәынҭқарратә ҳамҭа  «Ахьӡ-Аҧша» аорден актәи аҩаӡара (2002).  Дыҩуан урысшәала.

Иаб хылҵшьҭрала дџьамын. 1938 ш. Асовет Еидгыла аҟнытә дахган, заҧхьаҟа ишәҟәыҩҩхаран иҟаз изҳауан иан (аҧсуа) лҭынхацәа рҟны. Ф. Искандер иаби иабдуи рзы иҳәон: «Ибрагим Искандер Аҟәаҟа дааит Џьамтәылантә. Азеижәтәи ашә. аҽеиҩшамҭаз аҧсуа ҧҳәызба дааигеит, ақьырмыт зауад иргылеит. Уи ала ақалақьуаа аӡәырҩы рыҩнқәа ргылан, урҭ рхыҧхьаӡараҿ сара сахьиз март ҧшьба амҩаҿ игылоу аҩны…»

 Ф.Искандер ибзиаӡаны далгеит Аҟәатәи 3-тәи абжьаратәи ашкол, ахьтәы медал ала. Аҵара  агәацҧыҳәара змаз арҧыс дҭалоит Москватәи Абиблиотекатә институт. Аха, еиҳа игәы зызцоз, бзиа иибоз алитература хара дзацәымгылеит. Хышықәса рышьҭахь диасуеит А.М. Горки ихьӡ зху Алитературатә институт ахь. Ара иҵара хиркәшоит 1954 шықәсазы.

1954-1956 шш. раан  ажурналист изанааҭ ала аус иуан Курск, нас – Брианск. 1956 ш. Аҧсныҟа дхынҳәит. Аҳәынҭҭыжьырҭаҿы редакторс аусура напы аиркуеит. Аха алитература гәыгәҭаижьуамызт. Курски Бриански даныҟазгьы СССР ашәҟәыҩҩцәа Реидгыла аҟәшақәа рлитературатә еидҵарақәа иналкааны  иҽрылаирхәуан. Аҟәа иҭыҵуан иажәеинраалақәа реизгақәа. Аха 1962 ш. ҩаҧхьа Москваҟа диасуеит. Уи нахыс ирҿиаратә ҧсҭазаара Москва иадҳәалахеит.

Ф.Искандер Аҟәа аус аниуаз  иҭыҵит раҧхьатәи иажәеинраалақәа реизга  «Горные тропы» (1957). Уи нахыс жәаба инареиҳаны иҭыҵит иажәеинраалақәа реизгақәа.

1950-тәи ашықәсқәа рынҵәамҭа инаркны иҩымҭақәа ркьыҧхьуа иалагеит Москватәи ажурнал «Юность» аҟны. Апрозатә ҩымҭақәа ракәзар, раҧҵара далагеит 1962  ш. нахыс. Ашәҟәыҩҩы ихьӡ еицырдыруа иҟалеит 1966 ш. ажурнал «Новый мир» аҟны иповест «Созвездие Козлотура» аныркьыҧхь ашьҭахь. Аҧхьаҩцәа, алитератураҭҵааҩцәа, ашәҟәыҩҩцәа еицгәарҭеит илаз абаҩхатәра. Уи нахыс иҩымҭақәа рнылон «Литературная газета», ажурналқәа «Дружба народов», «Наш современник», «Октябрь», «Знамя»,  «Аврора», «Смена», «Сельская молодежь», «Крокодил» уҳәа  егьырҭгьы.

Ашәҟәыҩҩцәа ирҿиамҭақәа ирылоу аиумор, ирыҵубаауа ажәлар рлаф еицгәарҭахьан. Ауаажәларратә усзуҩык, адоуҳатә культура арҿиаҩык, ҳаҭыр ду зқәу аӡәы иаҳасабала Ф. Искандер зныкымкәа дықәгылахьан зхыҧхьаӡара маҷу ажәларқәа рыхьчаразы. Ҵабыргуп, аполитика инапы  алакымызт, аха ианаҭахха, Аҧсны, ижәлар гәакьа ргәаҳәара анидыргала дахаҵгылеит, 1989 ш. Аҧснынтә СССР жәлар рдепутатс далхын.

Ф. Искандер аҧхьа поетк иаҳасабала дышцәырҵызгьы, Аҟәеи Москвеи жәаба инареиҳаны иажәеинраалақәа реизгақәа шҭыҵхьазгьы, адунеи аҟны дызлеицырдырыз ипрозатә ҩымҭақәа рыла ауп. Иажәабжьқәеи иповестқәеи арҿиаҩы ихьӡ ҭыргеит. Иҩымҭақәа мҽхакы ҭбаала еиларсуп. Иааирҧшуа ахаҿсахьақәеи урҭ ирыдҳәалоу ахҭысқәеи аҧсҭазаара аҟнытә иаагоуп, аҵабырг иазааигәоуп, иқәиргылоз апроблемақәа рцәыргашьа шьахәла дақәшәон, афырхацәа гәнукылоит. Еиуеиҧшым азнеишьақәа иԥшаауан, асиужетқәа реиҿартәышьа иқәҿион, ихы иаирхәон амифқәа, аллегориақәа уҳәа. Урҭ зегьы ҳажәлар ржәытә-рҿатә, рыҧсҭазаара, рыбзазашьа инарҵауланы иаадырҧшуеит. Алакә ихы иахьаирхәогьы иаҵубаауеит афилософиатә знеишьа.

Ҿырҧшыс иаагозар, «Кролики и удавы» аҟны фырхацәас иҟоу аҧстәқәа роуп, аха убри аамҭазы Акроликқәа Рҳәынҭқарраҿы ахҭысқәа рыҿиашьа аарҧшуп. Аҵарауаа излазгәарҭо ала, ашәҟәыҩҩы араҟа ихы иаирхәеит афантастикатә знеишьақәагьы.

«Созвездие Козлотура» ашәҟәыҩҩы дызлеицырдырыз аҩымҭақәа ируакуп. Философиатә лакәуп «Джамхух-Сын Оленя, или Евангелие по-чегемский». Уи асиужет шьаҭас иамоуп аҧсуа легенда, аха анашанатә лакә аҟазшьа аанахәартә ишьақәиргылеит.

Ф. Искандер ипрозатә ҩымҭақәа ирылҳәҳәоит ироман «Сандро из Чегема», уи ахаҭа еиҧш, егьырҭ ирҿиамҭақәа еиҭагоуп анемец, англыз, аҭырқәа, акореи, алатыш, аестон, аукраин, ачех, аполиак уҳәа акыр  абызшәақәа  рахь.

Ашәҟәыҩҩы урысшәала дшыҩуазгьы, ибзианы аҧсшәа идыруан. Иажәабжьқәеи иповестқәеи жәпакы аҧсшәахь еиҭаганы  хазы шәҟәны иҭыҵхьеит Шамиль Аҟәсба ибзоурала («Иҵасхәым ачыс»). Амилаҭтә литературазы урҭ хә-змоу ракәны егьаанхоит.

Ф. Искандер ипрозатә ҩымҭақәа аҧсшәахь еиҭаргахьеит иара убас Џьума Аҳәба, Витали Амаршьан, иажәеинраалақәа  ракәзар, – Кәымф Ломиа, Владимир Аҵнариа, Владимир Занҭариа, Игор Хәарцкиа  уҳәа  егьырҭгьы.

Ашәҟәыҩҩы иҩымҭақәа  реиҳараӡак рҟны  еиҧш, ароман аҟнгьы Аҧсни уи акәша-мыкәшеи  имҩаҧысуаз ахҭысқәа  аҭыҧ ҷыда ааныркылоит. Ианыҧшуеит аҧсуа фольклоргьы. Ф. Искандер ипроза символс иамоуп аҵла, иаабарҭоуп уи аҧсҭазаара ишасимволу, насгьы ауаҩи, ижәлар рыҿиареи, агәыӷреи ирсимволуп. Аҭҵааҩцәа ргәаанагарақәа шеиқәшәо  еиҧш, Ф. Искандер ипроза ласушәа убозаргьы, аидара хьанҭа  иаҵоуп, хәҭа-хәҭала еиларсуп. Адәахьала иубарҭоу аҩымҭа асиужет аҩнуҵҟатәи адунеи  амоуп, ҵакыла иҵаулоуп. Еицҿакнгьы ирҳәоит ашәҟәыҩҩы даҽакы иаламҩашьо ихатә  стиль, ихатә знеишьа шимаз, ҳәарада, уи иара ихатә дунеи акәын.

Рҿиаҩык иаҳасабала Ф. Искандер дышьҭыҵит аурыс классикатә литературеи (еиҳаракгьы Л. Толстои, А. Пушкин, Ф. Достоевски, Н. Гоголь, М. Лермонтов, Салтыков-Шьчедрин, М. Булгаков) аҧсуа жәлар рҷыдарақәа аазырҧшуа рмилаҭтә культуреи  рныррала. Ф. Искандер иҩымҭақәа рыла иҭыхуп асахьаркыратә фильмқәа: «Воры в законе», «Пиры Валтасара или ночь со Сталиным», «Чегемский детектив» уҳәа егьырҭгьы.

Аҭыжьымҭақәа: аҧсышәала: Иҵасхәым ачыс. Ажәабжьқәа. Аҟәа, 1969; урысшәала: Горные тропы. Стихи. Сухуми, 1957; Доброта земли. Стихи. Сухуми, 1959; Зеленый дождь. Стихи. М., 1960; Дети Черноморья. [Стихи и поэмы]. Сухуми, 1961; Молодость моря. [Стихи]. М., 1964; Тринадцатый подвиг Геракла. Рассказы. М., 1966; Созвездие козлотура // Новый мир. 1966, № 8 (на латышском — Рига, 1968, турецком — Стамбул, 1974, украинском — Киев, 1989); Зори земли. Стихи. М., 1966; Запретный плод. Рассказы. М., 1966; Летний лес. Стихи. М., 1969;  Дерево детства. Рассказы и повесть. М., 1970; Время счастливых находок. Рассказы и повести. М., 1973; Сандро из Чегема. Роман // Новый мир. 1973, №№ 8–11; отдельные издания романа — М., 1977, 1989 (в 3-х кн.), 1990, 1991 (в 2-х кн.), 1999 (в 2-х кн.), 2010 (в серии «Большая книга»); на эстонском — Таллин, 1976, польском — Варшава, 1976, немецком — Берлин, 1983, английском — Нью-Йорк, 1983, чешском — Прага, 1986, корейском — Сеул, 1990; Под сенью грецкого ореха. Повести. М., 1979; Защита Чика. Рассказы и повести. М., 1983; Большой день большого дома. Сухуми, 1986; Праздник ожидания праздника. Рассказы. М., 1986; Путь. Стихи. М., 1987; Кролики и удавы. Проза последних лет. М., 1988; Повести и рассказы. М., 1989; Стоянка человека. Повести и рассказы. М., 1991; Поэты и цари. [Сборник статей]. М., 1991; Собрание сочинений: В 4-х т. Тома 1, 2. М., 1991–1992; Стихотворения. М., 1993; Стоянка человека. Повести и рассказы. М., 1995; Человек и его окрестности. М., 1995; Избранное: В 2-х кн. М., 1996; Собрание сочинений: В 6-ти т. Минск–Харьков–Назрань, 1997; Софичка. Повести и Рассказы. М., 1997; Ласточкино гнездо. Проза. Поэзия. Публицистика. М., 1999; Рассказы. Повесть. Сказка. Диалог. Эссе. Стихи. Екатеринбург, 1999; Школьный вальс, или энергия стыда. Повести, диалог. М., 1999; Ежевика: Стихи. Поэмы. Переводы. Эпиграммы. Шутки. М., 2002; Собрание [произведений]. Сандро из Чегема: В 3-х книгах. М., 2003. Книга 1. (Главы 1–11). Книга 2. (Главы 12–21). Книга 3. (Главы 22–32); Собрание [произведений]. Созвездие козлотура. М., 2003; Путь из варяг в греки. М., 2003; Созвездие козлотура. Повести и рассказы. М., 2003; Избранные произведения. М., 2010; Сандро из Чегема. Избранные главы. М., 2010. (В серии «Великая отечественная литература»).