Аҧсны Аҳәынҭқарра ашәҟәыҩҩцәа Реидгыла асаит
АҦС РУС

"Амилаҭ хәыҷы алитература ду рымазар ауеит. Сара уи агәра згоит".

Д. И. Гәлиа

Аҧсны Аҳәынҭқарра ашәҟәыҩҩцәа Реидгыла

Аҧсны Аҳәынҭқарра

ашәҟәыҩҩцәа Реидгыла

Зыхәба Сергеи Лад-иҧа



Зыхәба Сергеи Лад-иҧа (10.07.1936, Аҧсны, Очамчыра арион Гәыҧ ақыҭа – 27.12.2014, Аҟәа ақалақь) – аҧсуа фольклорист, алитератураҭҵааҩ, акритик. Афилологиатә ҭҵаарадыррақәа рдоктор (1999), Аҧсны аҭҵаарадыррақәа Ракадемиа академик, Адыгатәи (Ачерқьестә) Жәларбжьаратәи аҭҵаарадыррақәа Ракадемиа алахәыла (2007), Д. И. Гәлиа ихьӡ зху Аҳәынҭқарратә премиа ианашьоуп (1984), Г. А. Ӡиӡариа ихьӡ зху Аҳәынҭқарратә премиа ианашьоуп (2014, амонографиа «Аҧсуа мифологиа» азы). СССР ашәҟәыҩҩцәа Реидгылеи (1981) Аҧсны ашәҟәыҩҩцәа Реидгылеи рлахәыла, ашьҭахь – Аҧсны ашәҟәыҩҩцәа Рассоциациеи (2003) Аҧсны ажурналистцәа Реидгылеи рлахәыла. Дыҩуан аҧсышәалеи урысшәалеи.

Аҵара иҵон Гәыҧтәи аа-шықәсатәи ашкол аҟны, ашьҭахь, шықәсык Тҟәарчалтәи абжьаратәи ашкол дҭан, 1954 ш. далгеит Ԥақәашьтәи абжьаратәи ашкол. А. М. Горки ихьӡ зхыз Аҟәатәи аҳәынҭқарратә арҵаҩратә институт афилологиатә факультет аҧсуа бызшәеи алитературеи аурыс бызшәеи алитературеи рыҟәша далгеит (1959), иара убас Қырҭтәылатәи ССР аҭҵаарадыррақәа Ракадемиа Ш. Русҭавели ихьӡ зху ақырҭуа литература аҭоурых аинститут аспирантура (Қарҭ, 1964) афольклористика азаанаҭ ала. Араҟа егьихьчеит акандидаттә диссертациа «Аҧсуа жәлар рлакә» ахьӡны. Д. И. Гәлиа ихьӡ зху абызшәеи, алитературеи, аҭоурыхи ринститут (иахьа – Аҧсуаҭҵаара аинститут) аҟны аус иуан аҧхьа  аҭҵаарадырратә усзуҩы еиҵбыс (1959-1961), насгьы 1964-1969 шш, 1969-1978 шш. раан - ҭҵаарадырратә усзуҩы еиҳабыс. 2004 ш. инаркны аамҭакала (контрактла) Маиҟәаҧ, агуманитартә ҭҵаарақәа Адыгатәи ареспубликатә институт аҭҵаарадырратә усзуҩы еиҳабын, акраамҭа игәамбзиара иахҟьаны уа дыҟан (Аҟәа иахәҭаз амедицинатә мыруга ыҟамызт). 2012 ш. ауп Аҧсныҟа ахынҳәра анилша. 1975 ш. сентиабр инаркны аамҭакала аус иуан Аҟәатәи аҳәынҭқарратә арҵаҩратә институт арҵаҩы еиҳабыс, 1980 ш. ианвар нахыс – Аҧснытәи аҳәынҭқарратә университет адоцентс. 1999 ш. март азы А.М. Горки ихьӡ зху Москватәи Адунеитә литература аинститут аҟны ихьчеит адоктортә диссертациа имонографиа «Илакәтәым аҧсуа проза атипологиа» ала, уи Маиҟәаҧ егьҭыҵхьан 1995 шықәсазы.

С. Зыхәба авторс дрымоуп аҧсуа мифологиеи, жәлар рҿаҧыцтә рҿиамҭеи, аҧсуа-адыга фольклортә еимадарақәеи ирызку ашәҟәқәеи шәкыла астатиақәеи. Жәаба рҟынӡа афольклортә текстқәа рышәҟәқәа ҭижьит. Дырдыруеит иара убас литератураҭҵааҩны, критикны. Иҭижьит аизгақәа жәпакы, ашәҟәқәа, жәабала астатиақәа. Урҭ аҧсуа-аурыс, аҧсуа-адыга, аҧсуа-ақырҭуа литературатә еимадарақәа, амилаҭтә литература апроблемақәа ирызкуп, насгьы Д. Гәлиа, С. Ҷанба, М. Лакрба, Ӡ. Дарсалиа, Б. Шьынқәба, А. Гогәуа, А. Џьениа, К. Ломиа, В. Аҵнариа, М. Лашәриа, Ш. Ҷкадуа, К. Герхелиа, И. Ҭарба, П. Бебиа, Н. Ҳашыг, Н. Ҭарба, В Амаршьан, Б. Ҭыжәба, Ш. Инал-иҧа, Ш. Салаҟаиа, Р. Қапба рырҿиамҭақәа.

Авторс дрымоуп иара убас афоризмқәа рацәаны, ажәабжьқәа жәпакы. Урҭ рнылеит ажурналқәа «Алашара» (1978, №4; 1985, №5, 2010, №3), «Амцабз» (1960, №1; 1961, №1; 1967, №6; агазеҭ «Аҧсны ҟаҧшь» (1970, сентиабр 22).

С. Зыхәба ирҿиаратә ҭынхаҿы аҭыҧ маҷымкәа иааныркылоит ипублицистикатә усумҭақәа (астатиақәа, аочеркқәа, аинтервиу), егькьыҧхьын ажурнал «Алашара», агазеҭ «Аҧсны ҟаҧшь», «Советская Абхазия», аизгақәа уҳәа рҟны. Аџьынџьтәылатә еибашьра Дуӡӡа (1941-1945) иалахәызи, аҵарауааи, аетнографиа азҵаарақәеи, аҧсуа жәлар рмилаҭ-хақәиҭратә қәҧареи (1919-1921), Аҧсни уи акәша-мыкәшеи имҩаҧысуаз ҳаамҭазтәи аҭоурыхтәи аполитикатәи процессқәеи, ақырҭуа-аҧсуа еимаки, Аҧсны Аџьынџьтәылатә еибашьреи (1992-1993), аибашьра ашьҭахьтәи Аҧсны аекономикатәи, адоуҳатәи, акультуратәи ҧсҭазаареи, аҳәаанырцәтәи аҧсуа диаспора, еиҳаракгьы Ҭырқәтәылаа рлахьынҵеи уҳәа.

Аҧсшәахь еиҭеигеит Ҳ. К. Андерсен илакәқәа рышәҟәы «Алакәқәа» (Ш. Р. Аҟәсбеи иареи, Аҟәа, 1961), аизга «Аӡиасқәа анеилало амшын рылҵуеит. Адыгақәа ражәаҧҟақәеи ражәеинраалақәеи» (Н. Чуиаковаи иареи, Аҟәа, 1994).

Аҭыжьымҭақәа: аҭҵаамҭақәа: Абхазская народная сказка. Тбилиси, 1970; Аҧсуа жәлар рҿаҧыцтә рҿиамҭа. Еиҳау аҵараиурҭақәа рзы арҵага шәҟәы. Аҟәа, 1981; Абхазское устное народное творчество. Тбилиси, 1988, қырҭшәала); Типология абхазской несказочной прозы. Маикоп, 1995; Мифология абхазо-адыгских народов. Майкоп, 2007; Аҧсуа мифологиа. Аҭҵаарақәа. Аҟәа, 2012; Избранные труды: в 2 томах. Сухум, 2014; Афольклортә текстқәа реизга: Аҧсуа фольклор аматериалқәа. (Академик Н. И. Марр иархив аҟнытә). Аҟәа, 1967; Анҷакәынҷа. Алакә. Аҟәа, 1967; Қәаса иқьаса. Алакәқәа. Аҟәа, 1969; Аҧсуаа ҿырҳәалатәи ражәабжьқәеи рашәақәеи. Аҟәа, 1970 (А. А. Аншбеи, Ш. Хь. Салаҟаиеи, иареи еилахәны); Аҧсуа лакәқәа. Қарҭ, 1976; Аҧсуа жәлар рҭоурыхтә-фырхаҵаратә ҳәамҭақәа. Аҟәа, 1978; Амра аанызкылаз аҧҳәызба. Алакәқәа. Аҟәа, 1983; Басиаҭи егьырҭи. Аҧсуа лафқәа. Аҟәа, 1991; Аҧсуа лакәқәа. Аҟәа, 1997; Аҧсуа жәлар рҿаҧыцтә рҿиамҭа. 12-томкны. Аҧсуа лакәқәа. 4-тәи атом. Актәи ашәҟәы. Аҟәа, 2005; Аҧсуа жәлар рҿаҧыц рҿиамҭақәа. 12 томкны. Аҧсуа лакәқәа. 4-тәи атом. Аҩбатәи ашәҟәы. Аҟәа, 2005; Аҧсуа жәлар рҿаҧыц рҿиамҭа. 12-томкны. Аҧсуа лакәқәа. 5-тәи атом. Актәи ашәҟәы. Аҟәа, 2007; Аҧсуа жәлар рҿаҧыц рҿиамҭа. 12-томкны. 5-тәи атом. Аҩбатәи ашәҟәы. Аҟәа, 2010; Аҧсуа жәлар рҿаҧыц рҿиамҭа. 12томкны. Аҧсуа лакәқәа. 6-тәи атом. Актәи ашәҟәы. Аҟәа, 2011; Аҧсуа жәлар рҿаҧыц рҿиамҭа. 12-томкны. Аҧсуа лакәқәа. 6-тәи атом. Аҩбатәи ашәҟәы. Аҟәа, 2013; урысшәала: Абхазские анекдоты. Гагра, 1994; ҭырқәшәала: Аҧсуа лакәқәа. Аҟәа, 1997; алитература иазку ашәҟәқәа: Аҿиара амҩала. Алитературатә-критикатә статиақәа. Аҟәа, 1975; Ахаҳә еиҩсамхарц. Алитературатә-критикатә статиақәа. Аҟәа, 1984; Ажәа сахьарк аҧшааразы. Алитературатә-критикатә статиақәа. Аҟәа, 1987; Дырмит ду иакәымзар… (Д. Гәлиа диижьҭеи 130 шықәса аҵра иазкны). Аҟәа, 2004; Ахәшҭаара амца мыцәарц. Алитературатә-критикатә статиақәа, аҭҵаарақәа, арецензиақәа, апублицистика. Аҟәа, 2006; Баграт Шьынқәба иҧсҭазаареи ирҿиамҭеи. Аҟәа, 2009; урысшәала: На сквозняке времен. Литературно-критические, политические, статьи, рецензии, публицистика. Сухум, 2006; қырҭшәала: Аҧсуа-ақырҭуа литературатә еимадарақәа. Қарҭ, 1980.