Аҧсны Аҳәынҭқарра ашәҟәыҩҩцәа Реидгыла асаит
АҦС РУС

"Амилаҭ хәыҷы алитература ду рымазар ауеит. Сара уи агәра згоит".

Д. И. Гәлиа

Аҧсны Аҳәынҭқарра ашәҟәыҩҩцәа Реидгыла

Аҧсны Аҳәынҭқарра

ашәҟәыҩҩцәа Реидгыла

Гәлиа Гьаргь Дырмит-иҧа



Гәлиа Гьаргь Дырмит-иҧа (14.03.1913, Аҧсны, Аҟәа ақалақь, - 26.11.1989, Москва) – ашәҟәыҩҩы, асахьаҭыхҩы, апублицист, ауаажәларратә усзуҩы. СССР Аҳәынҭқарратә премиа («Сакьан ааҧынра» азы) алауреат. СССР ашәҟәыҩҩцәа Реидгыла далан (1934 ш инаркны), СССР ашәҟәыҩҩцәа Реидгыла аусбарҭа апрезидиум алахәыла (1955), аревизиатә комиссиа ахантәаҩыс дыҟан. Д. И. Гәлиа ихьӡ зху Аҳәынҭқарратә премиа ианашьан (1974, «Сакьан ааҧынра» азы). Ианашьан Аџьар Ҟаҧшь аорден, «Аҳаҭыр Дырга» аорденқәа рыхҧагьы, иара убас Болгариатәи аорден Кирилли Мефодии актәи аҩаӡара. Дыҩуан урысшәала.

Диит аҧсуа сахьаркыратә литература аҧҵаҩы Д.И. Гәлиа иҭаацәараҿы. 1929 ш. абжьаратә школ далгеит, нас қәҿиарала аҧышәарақәа ҭины дҭалеит аихамҩа анџьнырцәа азыҟазҵоз Қарҭтәи аинститут. Изанааҭ ала аҵараҿы иааирҧшуаз адыррақәа ирҷыданы, астудентра ашықәсқәа раан ихы азцо далагеит арҿиаратә усурагьы – даҧхьон асахьаркыратә литература, бзиа ибон адунеи аклассикатә ҩымҭақәа, Мрагылареи Мраҭашәареи ажәларқәа рҭоурых иахҳәааз арҿиамҭақәа. Ҳәарада, уи дышқәыҧшыз ҧсабарала илаз абаҩхатәра ахы цәырнагеит, аха алитературадырҩцәа аӡәырҩы ргәаанагарала, аус ауит, анырра ҟанаҵеит аҧсуа сахьаркыратә литература ашьаҭаркҩы Дырмит Гәлиа иҿырҧшы – ажәлар рҿы уи имаз ахьӡ-аҧша, ажәлар ирзаҧиҵахьаз апоезиатәи апрозатәи рҿиамҭақәа, жәлар рҭоурыхи ркультуреи ирызкыз аусумҭақәа.

Гь. Гәлиа иҵара далганы Аҧсныҟа даныхынҳә, аусура далагеит Амшын Еиқәаҿтәи аихамҩа аргылараҿы, аха убри аамҭазы апублицистикаҿы иааирҧшхьаз ақәҿиарақәа ирыбзоураны, Аҟәа иҭыҵуаз аҿар ргазеҭ «Комсомолец Абхазии» аредактор ихаҭыҧуаҩыс дҟаҵан. 1939 шықәсазы – аҟазара аусқәа рзы Аҧснытәи АССР аҿы акомиссариат иатәыз аҟәша анапхгара идырҵеит.

Гь .Гәлиа 1948 ш. инаркны Москва дынхон, адунеи иадыруа «Литератураиа газета» аредколлегиа далан. Уи дицхраауан К. М. Симонов.

Аиҩызаратә еимадарақәа рыбжьан адунеи  ашәҟәыҩҩцәеи аҵарауааи аӡәырҩи иареи, урҭ рхыҧхьаӡараҿы: А. Т. Твардовски, К. М. Симонов, К. А. Федин, Н. Саррот, И. И. Барабаш, Ж. Амаду, Ж. Л. Арагон, М. Стивенсон, М. А. Ибрагимов уҳәа.

Гь. Гәлиа ажәеинраалақәа иҩуан, аха деицырдырит прозаикны. Авторс дрымоуп хыҧхьаӡарарацәала ажәабжьқәа, аповестқәа, ароманқәа. 1930 ш. иҩит ажәабжь «На скате», - иаб Д.И. Гәлиа иажәабжь «Атәым жәҩан аҵаҟа» амотивқәа рыла. 1936 ш. иҭыжьын иповест «Месть». 1947 ш. акәзар, иҭыҵит иповест « Весна в Сакене», уи ала адунеи аҟны деицырдырит. Арҿиамҭа дадгылеит К. Симонов, уи ихаҭа редакторс дызмаз ажурнал «Новыи мир» ианиҵеит. Аповест хазы шәҟәны иҭыжьын 1948 ш., насгьы 1960 ш. рзынӡа ҧыхьатәи СССР акыр абызшәақәа рахь еиҭаган, иара убас анемец, ачех, акитаи, арумын, англыз, аҭырқәа, акореи, авиетнам уҳәа абызшәақәа рахь. 1949 ш. ажурнал «Новыи мир» (№5) ианылеит «Весна в Сакене» иацыз – аповест «Добрыи город». Абригьы акыр абызшәақәа рахь еиҭаган (ачех, анемец, алатыш, аукраин, асловак уҳәа). Аҩымҭа хзыркәшоз акәхеит аповест «Кама» (1950).

1954 ш. акәзар, атрилогиа «Весна в Сакене» иагәылалеит аповестқәа рыхҧагьы. Атрилогиа азкуп аҧсуа қыҭа Сакьан аҭоурыхи аҧсҭазаареи, ахҭысқәагьы мҩаҧысуеит асоциалисттә ҧсҭазаара аан аҭагылазаашьа ҿыцқәа ирҿырҧшны.

1950 ш. «Новыи мир» ианылеит ашәҟәыҩҩы иповест «Асасцәа еиқәаҵәақәа». Аҧсны уи аимак-аиҿак ахылҿиааит. Ҳшьам дгьыл «аҧшәмацәа» ргәаанагарала, асасцәа еиқәаҵәақәа ҳәа автор дзышьҭаз ақырҭцәа роуп ҳәа ирыҧхьаӡеит. Ҳәарада, ацә иақәкны, - ажә ҳәа шырҳәо аиҧш, араҟа зегь зықәкыз дара ракәын, аха ашәҟәыҩҩы ибаҩхатәра, иҧышәа, исахьаркыратә ажәа ари агәаанагара ахҽра иазырхан. Ирҳәоит Аҧсны жәлар зегьы ршьапы иқәнаргылеит ҳәа Аҟәа ақалақь аҿы имҩаҧгаз аповест аилыргара, аха нҵәара зқәымыз аиҿагылара наӡаӡа ихыркәшахеит 1953 шықәсазы – Сталин иҧсра инашьҭарххны.

Гь. Гәлиа – аҧсуа патриот ду иҩымҭақәа аҭыҧ ду рымоуп адунеи ажәларқәа рлитературақәа рҟны. Урҭ иреиуоуп аҭоурыхтә романқәа «Аӡеибафара», «Омар Ҳаиам изку аҳәамҭа», «Сулла», «Афинынтә иааз ауаҩы», «Михаил Лермонтов иҧсҭазаареи иҧсреи», аповест «Саб изку аповест» уҳәа егьырҭгьы. Гь. Гәлиа ибиографиа ануп Кембриџьтәи ауниверситет иҭнажьыз аенциклопедиатә жәар «Кто есть кто» «Адунеи ашәҟәыҩҩцәеи» «Анаука ауааи» рсериала (1992) аҟны.

Анышә дамадоуп Аҟәа, иаб иҩны ашҭаҿы.

Аҭыжьымҭақәа: урысшәала: Месть. Повесть. Сухум, 1936; Добрый город. Повесть. М., 1949. (Переиздания – Ленинград, 1950; М., 1950; Иваново, 1951; М., 1963; на немецком – Берлин, 1949, 1950; латышском – Рига, 1950; словацком – Братислава, 1950; чешском – Прага, 1951; украинском – Киев, 1951); Весна в Сакене. Повесть. М., 1948. (Переиздания – М., 1949; Астрахань, 1949; Симферополь, 1949; Курск, 1953; Иваново, 1954; на абхазском – Сухуми, 1949; литовском – Вильнюс, 1949; немецком – Берлин, 1949; английском – М., 1949; эстонском – Таллин, 1949; азербайджанском – Баку, 1949; румынском – Бухарест, 1949; украинском – Киев, 1949; латышском – Рига, 1949; молдавском – Кишинев, 1950; татарском – Казань, 1950; китайском – Шанхай, 1950; словацком – Братислава, 1950; чешском – Прага, 1950; казахском – Алма-Ата, 1951; осетинском – 1951; узбекском – Ташкент, 1951, корейском – Пхеньян, 159 1955; вьетнамском – Ханой, 1960); Кама. Повесть. М., 1953. (На болгарском – София, 1954); Друзья из Сакена. Трилогия. М., 1954. (Переиздания – М., 1960, 1969; на туркменском – Ашхабад, 1956); Черные гости. Историческая повесть. М., 1954. (На китайском – Пекин, 1958); Белая ночь. Рассказы и очерки. М., 1958; Водоворот. Исторический роман. М., 1959; Дмитрий Гулиа. Повесть о моем отце. М., 1962. (2-е изд-е – М., 1965); Пока вращается земля. Роман. – Каштановый дом. Повесть. – Водоворот. Исторический роман. М., 1964; Фараон Эхнатон. Роман. М., 1969. (Переиздания – М., 1973, 1980, 1982; на польском – Варшава, 1978; литовском – Вильнюс, 1987); Избранные произведения: в 2 томах. М., 1969; Человек из Афин. Хроника: в 6-ти кн. М., 1970; Сулла. Исторический роман. М., 1972. (Переиздания – М., 1973, 1982, 1998); Собрание сочинений: в 4 томах. М., 1974–1976; Сказание об Омаре Хайяме. Роман. М., 1975. (На латышском – Рига, 1981; киргизском – Фрунзе, 1982; казахском – Алма-Ата, 1984); Жизнь и смерть Михаила Лермонтова: Книга-роман. Сказание об Омаре Хайяме: Роман. М., 1980; Викинг: Новейшая сага. М., 1981; Три повести. Сухуми, 1981; Жил-был абхазский мальчик. Рассказы. М., 1984; Чудеса совершаются в небе. Рассказы о детстве. М., 1987; Собрание сочинений: в 4 томах. М., 1987–1988; Жили поэты... Роман, повесть. Сухуми, 1990.